«Отбасылық тәрбиенің баланың дамуына әсері» тақырыбы бойынша ата-аналарға кеңес беру

Отбасы баланың жеке басының қалыптасуына және психикалықдамуына шешуші әсер етеді. Анаммен және

әкеммен, бауырларыммен қарым-қатынас жасай отырып, бала әлемге деген көзқарасты іштей қабылдайды, өз отбасында қалай ойласа, солайойлайды және сөйлейді. Ересек адам ретінде ол саналы түрде отбасының кейбір ерекшеліктерін қабылдамауы мүмкін, бірақ бейсаналық түрде ол әлі де отбасының мінез-құлқын, сөйлеу мәнерін,мінез-құлық қасиеттерін көтереді. Мұның бәрі, өмір салты, баланың өмірлік мақсаттарына жету жолын анықтайтын қасиеттердің, іс-әрекеттер мен дағдылардың ерекше үйлесімі.

Мектепке дейінгі балалық шақ – қарқынды психикалық даму кезеңі, психикалық ісіктердің пайда болуы, баланың жеке басының маңызды белгілерінің қалыптасуы. Бұл адамның кейінгі өмірінде қажет болатын қасиеттердің алғашқы қалыптасу кезеңі. Мектепке дейінгі жаста баланың мінез-құлқының жалпы сипатын, оның айналасындағылардың бәріне қатынасын анықтайтын балалар психикасының ерекшеліктері ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі бағалау және т. б. сияқты болашаққа «әсер ету» белгілер де қалыптасады.

Бұл жас кезеңінде бала барлық балаларға тән жеке қасиеттерді ғана емес, сонымен қатар өзінің жеке қызығушылықтары, ұмтылыстары мен қабілеттері бар ерекше тұлға болуға мүмкіндік беретін психика мен мінез-құлықтың жеке ерекшеліктерін алады.

Жеке қасиеттері, іс-әрекет объектісінің психологиялық құрылымдары, қарым-қатынас пен таным, психиканың табиғи формаларын, оның психофизиологиялық функцияларын әлеуметтендірудің қарқынды процесі сияқты әртүрлі сапалы білім беру мектептегі өмір кезеңіне өтудің нақты алғышарттарын жасайды. Ересектер көбінесе мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуының өзіндік ерекшелігі мен күрделілігін анықтайды, оны тұлға ретінде және кейінгі өмірге психологиялық дайындық ретінде қалыптастырады.

Отбасылық тәрбие стиліне әсер ететін бірқатар факторлар бар: ата-аналардың жеке басының ерекшеліктері және олардың мінез-құлқының формалары; ата-аналардың психологиялық-педагогикалық құзыреттілігі және олардың білім деңгейі; отбасындағы эмоционалды-адамгершілік атмосфера; тәрбиелік ықпал ету құралдарының ауқымы (жазадан көтермелеуге дейін); баланың отбасы өміріне қосылу дәрежесі; баланың өзекті қажеттіліктерін ескеру және оның олардың қанағаттануы.

Ересек пен баланың өзара әрекеттесу сипатының мектеп жасына дейінгі баланың өзін-өзі бағалауын қалыптастыруға әсері туралы мәселелер отандық әдебиеттерде кеңінен талқыланады. Қазіргі уақытта отбасындағы балалар мен ата-аналар арасындағы қарым-қатынас стилі баланың өзін-өзі бағалауы мен мінез-құлқының ерекшеліктерін қалыптастыратын негізгі факторлардың бірі болып табылады деген сенім қалыптасты. Бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынастың ең тән және көрнекі стилі баланы тәрбиелеуде көрінеді.

Әр отбасында объективті түрде белгілі, әрдайым саналы емес білім беру жүйесі қалыптасады. Бұл тәрбиенің мақсаттарын түсінуді, оның міндеттерін тұжырымдауды және тәрбиенің әдістері мен әдістерін азды-көпті мақсатты қолдануды, балаға қатысты не рұқсат етілмейтінін ескеруді білдіреді. Отбасында тәрбиелеудің 4 тактикасы бөлінуі мүмкін: диктат, қамқоршылық, «араласпау» және ынтымақтастық.

Диктант отбасының кейбір мүшелерінің (негізінен ересектердің) бастаманы және оның басқа мүшелеріндегі өзін-өзі бағалауды жүйелі түрде басуынан көрінеді.

 Ата-аналар, әрине, тәрбиенің мақсаттарына, адамгершілік нормаларына, педагогикалық және моральдық тұрғыдан негізделген шешімдер қабылдау қажет нақты жағдайларға сүйене отырып, өз баласына талап қоя алады және қоюы керек. Алайда, әсер етудің барлық түрлерін ұнататындар бұйрық және зорлық-зомбылық, қысымға, мәжбүрлеуге, қорқытуға қарсы шараларымен жауап беретін баланың қарсылығына тап болады: екіжүзділік, алдау, дөрекілік, кейде ашық жеккөрушілік. Бірақ қарсылық бұзылса да, онымен бірге көптеген құнды жеке қасиеттер де бұзылады: тәуелсіздік, өзін-өзі бағалау, бастамашылдық, өзіне және өз мүмкіндіктеріне сену. Ата-аналардың абайсыз авторитарлығы, баланың мүдделері мен пікірлерін елемеу, оны жүйелі түрде құқығынан айыру.

Отбасындағы қамқоршылық-бұл ата-аналар өз еңбектерімен қамтамасыз ете отырып, баланың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, оны кез-келген уайымнан, күш-жігерден және қиындықтардан қорғайтын, оларды қабылдайтын қарым-қатынас жүйесі. Жеке тұлғаны белсенді қалыптастыру туралы мәселе екінші орынға шығады. Тәрбие әсерінің орталығында тағы бір проблема бар – баланың қажеттіліктерін қанағаттандыру және оны қиындықтардан қорғау. Ата-аналар, шын мәнінде, балаларын туған үйінің табалдырығында Шындықпен бетпе-бет келуге байсалды дайындау процесін блоктайды. Дәл осы балалар ұжымда өмір сүруге бейімделмеген болып шығады. Егер диктат зорлық – зомбылықты, бұйрықты, қатаң авторитаризмді қамтыса, онда қамқоршылық-қамқорлық, қиындықтардан қорғану. Алайда, нәтиже көп жағдайда сәйкес келеді: балаларда Тәуелсіздік, бастама жоқ, олар өздеріне, тіпті отбасының жалпы мәселелеріне қатысты мәселелерді шешуден қандай да бір жолмен шеттетіледі.

Ересектердің балалардан тәуелсіз өмір сүру мүмкіндігін және тіпті орындылығын тануға негізделген отбасындағы тұлғааралық қатынастар жүйесі «араласпау»тактикасынан туындауы мүмкін. Бұл жағдайда екі әлем қатар өмір сүре алады деп болжануда: ересектер мен балалар, және екеуі де осылай жоспарланған сызықты кесіп өтпеуі керек. Көбінесе қарым-қатынастың бұл түрі ата-аналардың тәрбиеші ретіндегі пассивтілігіне негізделген.

Отбасындағы қарым-қатынас түрі ретінде ынтымақтастық отбасындағы тұлғааралық қатынастардың бірлескен қызметтің жалпы мақсаттары мен міндеттеріне, оны ұйымдастыруға және жоғары моральдық құндылықтарға делдалдығын білдіреді. Дәл осы жағдайда баланың өзімшіл индивидуализмі жеңіледі. Қарым – қатынастың жетекші түрі ынтымақтастық болып табылатын отбасы ерекше сапаға ие болады, дамудың жоғары деңгейлі тобына айналады-ұжым.

М. И. Лисина отбасылық тәрбиенің ерекшеліктеріне байланысты мектеп жасына дейінгі балалардың өзіндік санасының дамуын қадағалады. Өзін-өзі жақсы білетін балалар ата-аналары оларға көп уақыт бөлетін отбасыларда тәрбиеленуде; олардың физикалық және ақыл-ой деректерін оң бағалайды, бірақ олардың даму деңгейін көптеген құрдастарынан жоғары деп санамайды; мектептегі жақсы үлгерімді болжайды. Бұл балалар көбінесе сыйлықтармен емес, жігерлендіріледі; негізінен қарым-қатынастан бас тарту арқылы жазаланады. Өзін – өзі бағалауы төмен балалар олармен айналыспайтын, бірақ мойынсұнуды қажет ететін отбасыларда өседі; төмен бағаланады, жиі сөгеді, жазалайды, кейде бөгде адамдармен; олардан мектепте сәттілік пен кейінгі өмірде айтарлықтай жетістіктер күтпейді.

Сәйкестік қызметі мұнда жазалау мен мақтаудың икемді жүйесі қажет. Оған деген таңданыс пен мақтау алынып тасталады. Іс-әрекеттері үшін сыйлықтар сирек беріледі. Төтенше қатаң жазалар қолданылмайды.

Жоғары, бірақ өзін-өзі бағалауы жоғары емес балалар өсетін отбасыларда баланың жеке басына (оның мүдделеріне, талғамына, достарымен қарым-қатынасына) назар аудару жеткілікті талапшылдықпен үйлеседі. Мұнда олар қорлайтын жазаларға жүгінбейді және бала оған лайық болған кезде охотыласпен мадақталады. Өзін - өзі бағалауы төмен балалар (міндетті түрде өте төмен емес) үйде үлкен еркіндікке ие, бірақ бұл еркіндік, шын мәнінде, бақылаусыз, ата-аналардың балаларға және бір-біріне деген немқұрайлылығының салдары болып табылады. Мектеп жасына дейінгі баланың өзін-өзі бағалауының дамуындағы өзгерістер көбінесе баланың танымдық және мотивациялық салаларының дамуына, оның қызметіне, мектеп жасына дейінгі балалардың ішкі әлеміне деген қызығушылығының артуына байланысты.

Осылайша, Отбасылық тәрбие кез келген басқа тәрбиеге қарағанда эмоционалды сипатқа ие.

Отбасының балаға әсерін қарастырыңыз.

1. Отбасы қауіпсіздік сезімінің негізі ретінде әрекет етеді.Тіркеме қарым – қатынасы қарым-қатынастың болашақ дамуы үшін ғана маңызды емес-олардың тікелей әсері жаңа немесе стресстік жағдайларда балада пайда болатын мазасыздық сезімін азайтуға көмектеседі. Сонымен, отбасы сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу кезінде баланың қауіпсіздігіне, оны зерттеу мен жауап берудің жаңа әдістерін игеруге кепілдік бере отырып, қауіпсіздіктің негізгі сезімін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, жақын адамдар балаға үмітсіздік пен толқу сәттерінде жұбаныш көзі болып табылады.

2. Бала үшін ата-аналық мінез-құлық үлгілері маңызды.Балалар әдетте басқа адамдардың мінез-құлқын және көбінесе жақын қарым-қатынаста болғандарды көшіруге тырысады. Бұл ішінара басқалар сияқты өзін-өзі ұстаудың саналы әрекеті, ішінара бұл бейсаналық еліктеу, екіншісімен сәйкестендірудің бір аспектісі.

Тұлғааралық қатынастар да осындай әсер ететін сияқты. Осыған байланысты, балалар ата-аналардан белгілі бір мінез-құлық тәсілдерін үйренеді, олар тікелей хабарлаған ережелерді (дайын рецепттер) ғана емес, сонымен қатар ата-аналардың қарым-қатынасында бар модельдерді (мысалды) байқау арқылы үйренеді. Мүмкін, рецепт пен мысал сәйкес келетін жағдайларда, бала ата-ана сияқты әрекет етеді.

3. Баланың өмірлік тәжірибесін алуда отбасы үлкен маңызға ие.Ата-аналардың әсері әсіресе үлкен, өйткені олар балаға қажетті өмірлік тәжірибенің көзі болып табылады. Балалардың білім қоры көбінесе ата-аналардың балаға кітапханаларда оқуға, мұражайларға баруға, табиғатта демалуға қаншалықты мүмкіндік беретініне байланысты. Сонымен қатар, балалармен көп сөйлесу маңызды.

Өмірлік тәжірибесі әртүрлі жағдайлардың кең ауқымын қамтыған және қарым-қатынас мәселелерін шеше алатын, жан-жақты әлеуметтік өзара әрекеттесуден ләззат алатын балалар басқа балаларға қарағанда жаңа ортаға бейімделіп, айналада болып жатқан өзгерістерге оң жауап береді.

4. Отбасы балада тәртіп пен мінез-құлықты қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады.Ата-аналар баланың мінез-құлқына мінез-құлықтың белгілі бір түрлерін көтермелеу немесе айыптау, сондай-ақ жазаларды қолдану немесе мінез-құлықта өзіне қолайлы еркіндік дәрежесіне жол беру арқылы әсер етеді.

Ата-анадан бала не істеу керектігін, өзін қалай ұстау керектігін үйренеді.

5. Отбасындағы қарым-қатынас балаға үлгі болады.Отбасындағы қарым-қатынас балаға өз көзқарастарын, нормаларын, көзқарастары мен идеяларын дамытуға мүмкіндік береді. Баланың дамуы оған отбасында қарым-қатынас үшін қаншалықты жақсы жағдай жасалғанына байланысты болады; даму сонымен қатар отбасындағы қарым-қатынастың анықтығы мен анықтығына байланысты.

Отбасы бала үшін - бұл туған жер және негізгі тіршілік ету ортасы. Отбасында оның жақын адамдары бар, олар оны түсінеді және оны сол күйінде қабылдайды – дені сау немесе ауру, мейірімді немесе онша емес, икемді немесе батыл – онда ол өзінікі